شعر «نیکی» و معنی شعر:

درس اول

نیکی

• شاعر: سعدی
• قالب شعر: مثنوی
• اثر: بوستان

یکی روبهی دید بی دست و پای             فرو ماند در لطف و صنع خدای

قلمرو فکری:

شخصی روباهِ ناتوان و بی دست و پایی را دید و از آفرینش و لطف خداوند در شگفت ماند و متحیّر شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

روبه ß   نقش مفعول

خدای ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

پای و خدای ß   قافیه

دست و پا ß   مراعات نظیر

لطف و صُنع ß   مراعات نظیر

بی دست و پای ß   کنایه از ناتوان و عاجز

واج آرایی مصوّت «ی»

مفهوم بیت:

فراگیری لطف خداوند در جهان هستی

شگفت زدگی از لطف و آفرینش خداوند

که چون زندگانی به ســر مـی‌برد؟                       بدین دست و پای از کـجا می‌خورد؟

قلمرو فکری:

که این روباه چگونه زندگی خود را سپری می کند؟ و با این دست و پای معیوب، چگونه و از کجا غذا می خورد؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله عادی

زندگانی ß   نقش مفعول

مفعول جملۀ دوم به قرینۀ معنایی حذف شده است

قلمرو ادبی:

می برد و می خورد ß   قافیه

دست و پا ß   مراعات نظیر

به سر بردن ß   کنایه از سپری کردن، روزگار گذراندن

دست و پای ß   مجاز از ناتوانی

مفهوم بیت:

شگفت زدگی و عجز انسان از درک اسرار آفرینش الهی

در این بود درویش شوریده‌ رنگ                        کـــه شیری برآمد شغالی به چنگ

قلمرو فکری:

درویشِ آشفته حال در این فکر و اندیشه بود که ناگهان شیری که شغالی را شکار کرده بود، از راه رسید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

درویش شوریده رنگ ß   نهاد

قلمرو ادبی:

رنگ و چنگ ß   قافیه

شیر و شغال ß   تناسب و تضاد مفهومی

شوریده رنگ ß   کنایه از پریشان حال و حس آمیزی

رنگ ß   مجاز از حال

به چنگ آوردن ß   کنایه از شکار کردن

مفهوم بیت:

مصراع اول ß   حیران بودن درویش

مصراع دوم ß   هیبت، صلابت و شکوه شیر

شغال نگون‌بخت را شیر خـورد               بماند آنچه روباه از آن سیر خورد

قلمرو فکری:

شیر مشغول خوردنِ آن شغال شد؛ اندکی بعد، روباه رفت و باقیماندۀ آن شکار را خورد و سیر شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

شیر و سیر ß   قافیه (خورد ß   ردیف)

شغال نگون بخت ß   تشخیص و استعاره

شغال و روباه و شیر ß   مراعات نظیر

شیر و سیر ß   جناس ناقص اختلافی

نگونبخت ß   کنایه از بختبرگشته و بد اقبال

مفهوم بیت:

شیر واسطۀ روزی رسانی خداوند به روباه

دگـــر روز باز اتّفاق اوفتاد                       که روزی رسان قوت روزش بداد

قلمرو فکری:

روز دیگر، دوباره این اتفاق رخ داد و خداوند روزیِ روباه را به او رساند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ــَـش» ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

اوفتاد و بداد ß   قافیه

روز و روزی رسان و قوت ß   تناسب

روزی رسان ß   کنایه از خدا

کل بیت ß   تلمیح به آیۀ «إنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاء بِغیرِ حساب»

مفهوم بیت:

روزی رسانی خداوند

یقــین، مرد را دیده بیننده کرد               شد و تکیه بر آفریننده کرد

قلمرو فکری:

قطره ی باران که به زمین می افتد، گل هایی چون مروارید درخشان را می رویاند.

قلمرو زبانی:

بیت:3 جمله

«را» در «مرد را دیده» ß   رای فکّ اضافه (دیدۀ مرد)

قلمرو ادبی:

بیننده و آفرینده ß   قافیه (کرد ß   ردیف)

دیده و بیننده ß   مراعات نظیر و اشتقاق

بیننده کردن ß   کنایه از آگاه کردن

تکیه کردن ß   کنایه از توکّل و اعتماد

دیده ß   ایهام تناسب:

• 1- چشم
• 2- آنچه دیده می شود: که با بیننده تناسب دارد

مفهوم بیت:

یقین پیدا کردن

توکّل بر خدا

کزین پس به کنجی نشینم چو مور                    که روزی نخوردند پیلان به زور

قلمرو فکری:

مرد با خود گفت: از این به بعد مانند مورچه ای در گوشه ای می نشینم؛ چرا که فیل ها هم با همۀ قدرتشان، فقط رزق و روزی تعیین شدۀ خود را دریافت می کنند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

روزی ß   نقش مفعول

مور ß   نقش متمم

قلمرو ادبی:

مور و زور ß   قافیه

مور و پیل ß   تضاد مفهومی و تناسب

مور و زور ß   جناس ناقص اختلافی

به کنجی نشستن ß   کنایه از کار نکردن

من مانند مور ß   تشبیه

مور ß   نماد ضعف و کوچکی

پیل ß   نماد قدرت و بزرگی

کل بیت ß   تلمیح به آیۀ «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الاَرضِ اِلّا عَلَی اللهِ رِزقُها»

مفهوم بیت:

تصمیم به گوشه نشینی

تلاش نکردن

توکّل

زنخدان فرو برد چندی به جیب             که بخشنده روزی فرستد ز غیب

قلمرو فکری:

مرد مدّتی دست از تلاش برداشت و بیکار در گوشه ای نشست؛ به امید این که خداوند روزی اش را از غیب بفرستد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

زنخدان و روزی ß   نقش مفعول

قلمرو ادبی:

غیب و جیب ß   قافیه

واج آرایی حرف «ب»

زنخدان به جیب فرو بردن ß   کنایه تفکّر و گوشه نشینی

جیب و غیب ß   جناس ناقص اختلافی

مصراع دوم ß   تلمیح به آیۀ «اِنّ اللهَ هُوَ الرَّزّاق»

بخشنده ß   کنایه از خداوند

مفهوم بیت:

گوشه نشینی

انتظار روزی داشتن

نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست                     چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست

قلمرو فکری:

هیچ کس، نه آشنا و نه بیگانه دلش به حال او نسوخت. مانند چنگ (نوعی ساز) لاغر و خمیده شده بود.

قلمرو زبانی:

«ــَـش» در دو مصراع ß   نقش مضاف الیه

بیت ß   3 جمله به شیوۀ بلاغی (جهش ضمیر، شیوۀ بلاغی ایجاد می کند)

قلمرو ادبی:

دوست و پوست ß   قافیه

بیگانه و دوست ß   تضاد و مجاز از همۀ مردم

چنگ و رگ و استخوان و پوست ß   تناسب

او مانند چنگ ß   تشبیه

دوست و پوست ß   جناس ناهمسان

چنگ ß   ایهام تناسب:

• 1- نوعی ساز
• 2- انگشتان (که با رگ و استخوان تناسب دارد)

مفهوم بیت:

تنهایی و بی کسی

لاغری و ناتوانی

چو صبرش نماند از ضعیفی و هوش                 ز دیوار محرابش آمد به گوش

قلمرو فکری:

وقتی به سبب ناتوانی و ضعف بدنی کاملاً بی طاقت شد؛ از گوشۀ عبادتگاه (عالم غیب) ندایی شنید که می گفت:

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ــَـش» در «صبرش»:

• 1- می تواند مضاف الیه باشد (صبر او تمام شد)
• 2- می تواند متمم باشد (برای او صبر نماند)

«ــَـش» در «محرابش» ß   مضاف الیه

قلمرو ادبی:

هوش و گوش ß   قافیه

هوش و گوش ß   جناس ناقص اختلافی

دیوار محراب ß   مجاز از عالم غیب یا درون

به گوش آمدن ß   کنایه از شنیدن

هوش ß   مجاز از هوشیاری

مفهوم بیت:

ناتوانی، ضعف و عدم هوشیاری

برو شیر درنده باش، ای دغل                مینداز خود را چو روباه شل

قلمرو فکری:

ای حیله گر! برو مانند شیر تلاشی از خودت نشان بده و مثل روباه ناتوان، خود را در گوشه ای رها نکن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله (سه جمله اول عادی و جمله چهارم بلاغی)

شیر درّنده ß   نقش مسند

دغل ß   منادا

روباه ß   متمم

شَل ß   نقش صفت

قلمرو ادبی:

دغل و شل ß   قافیه

تو مثل شیر ß   تشبیه

شیر ß   نماد قدرتمندی و خودکفایی و تلاش

روباه ß   نماد تنبلی و وابستگی و حیله گری

شیر و روباه ß   تضاد

شیر و روباه ß   مراعات نظیر

مفهوم بیت:

متّکی بودن به خود

دعوت به تلاش و قدرتمندی

ترک ضعف و گوشه نشینی

چنان سعی کن کز تو ماند چو شیر                    چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟

قلمرو فکری:

چنان تلاش کن که چون شیر از غذایت و چیزی برای ضعیفان باقی بماند؛چرا مثل روباه،منتظر باقیماندۀ غذای دیگرانی؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

سعی ß   نقش مفعول

سیر ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

شیر و سیر ß   قافیه

شیر و سیر ß   جناس ناقص اختلافی

تو مانند شیر ß   تشبیه

تو مانند روباه ß   تشبیه

شیر و روباه ß   تناسب و تضاد مفهومی

شیر ß   نماد قدرتمندی و خودکفایی و تلاش

روباه ß   نماد تنبلی و وابستگی و حیله گری

مفهوم بیت:

متّکی بودن به خود

دعوت به تلاش و قدرتمندی

ترک ضعف و گوشه نشینی

بخور تا توانی به بازوی خویش               کــــه سعیت بود در ترازوی خویش

قلمرو فکری:

از قدرت و نیروی خودت استفاده کن؛ زیرا نتیجۀ تلاش تو، به خودت باز خواهد گشت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

بازوی و ترازوی ß   قافیه (خویش ß   ردیف)

بازو ß   مجاز از نیرو و توانایی

سعی ß   مجاز از نتیجۀ کار و تلاش

بخور ß   کنایه از تلاش برای کسب روزی

مصراع دوم ß   تمثیل و کنایه از اینکه نتیجۀ تلاش تو به خودت برمی گردد

در ترازو بودن ß   کنایه از به دست آمدن

توانی و بازو و سعی ß   تناسب

کل بیت ß   تلمیح به آیات «لَیسَ لِلاِنسانِ الّا ما سَعی» و «کُلُّ نَفسِ بِما کَسَبَت رَهینَه»

مفهوم بیت:

متّکی بودن به خود

دعوت به تلاش و قدرتمندی

ترک ضعف و گوشه نشینی

بگیر ای جوان دست درویش پــیر                       نه خود را بیفگن که دستم بگـیر

قلمرو فکری:

ای جوان! سعی کن به دیگران کمک کنی؛ نه اینکه خودت را ناتوان نشان بدهی تا دیگران به تو کمک کنند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

دست ß   نقش مفعول

خود ß   نقش مفعول

جوان ß   نقش منادا

قلمرو ادبی:

پیر و بگیر ß   قافیه

جوان و پیر ß   تضاد

دست ß   تکرار

دستم بگیر ß   کنایه از کمک کردن

خود را افکندن ß   کنایه از خود را ناتوان نشان دادن

مفهوم بیت:

کمک به دیگران

نفی کمک خواستن و تنبلی

خدا را بر آن بنده بخشایش است                      که خلق از وجودش در آسایش است

قلمرو فکری:

بخشایشِ خداوند شامل حال آن بنده ای می شود که مردم از برکت وجود او در آسایش و راحتی باشند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

بخشایش ß   نقش نهاد

«را» در مصراع اول ß   رای فکّ اضافه (بخشایشِ خدا)

قلمرو ادبی:

بخشایش و آسایش ß   قافیه (است ß   ردیف)

خدا و خلق و بخشایش و بنده ß   تناسب

واج آرایی حرف «ب»

وجود ß   مجاز از اعمال و رفتار

تمثیل و تلمیح به حدیث پیغمبر (ص)

مفهوم بیت:

دعوت به نیکی کردن به خلق

بخشایش خداوند در گرو خدمت به خلق است

کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست                  کــــه دون همّتانند بی مغز و پوست

قلمرو فکری:

انسان های عاقل و دانا، کریم و بخشنده اند؛ امّا آدم های بی عقل و نادان، پَست و کم همّت هستند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

کَرَم ß   نقش مفعول

قلمرو ادبی:

اوست و پوست ß   قافیه

سر ß   مجاز از وجود

مغز ß   مجاز از فکر

پوست ß   مجاز از ظاهر

پوست و مغز ß   تضاد

بی مغز ß   کنایه از نادان

واج آرایی حرف «ر»

مفهوم بیت:

بخشندگی، نشانۀ خردمندی است

کسی نیک بیند به هر دو سرای             کــــه نیکی رساند به خلق خدای

قلمرو فکری:

کسی در دو جهان رستگار و خوشبخت است که به مردم خوبی کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله به شیوۀ بلاغی

نیک و نیکی ß   نقش مفعول

خدای ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

سرای و خدای ß   قافیه

هر دو سرای ß   استعاره از دنیا و آخرت

خلق و خدا ß   مراعات نظیر

خلق و خدا ß   متضاد

نیک و نیکی ß   جناس ناقص افزایشی

کل بیت ß   تلمیح به حدیث « اَلدُّنیا مَزرَعَه الآخرَه» و آیات «فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذرّهِ خَیراً یَرَه» و «إِن اَحسَنتُم اَحسَنتُم لاًنفُسِکُم»

مفهوم بیت:

نتیجۀ نیکی کردن به خلق، نیکی دیدن در دو جهان است